Το Εργαστήριο Σημειωτικής της Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ και το Εργαστήριο Βιομηχανικού Σχεδιασμού της Σχολής Καλών Τεχνών ΑΠΘ σας προσκαλούν σε δύο ανοιχτές διαλέξεις και workshops με τον Γιώργο Λιαμάδη, Αναπληρωτή Καθηγητή της Σχολής Καλών Τεχνών και Διευθυντή του Εργαστηρίου Βιομηχανικού Σχεδιασμού, που θα λάβουν χώρα στο Εργαστήριο Σημειωτικής την Πέμπτη 30.3.2023 (18.30-21.00) και την Τετάρτη 5.4.2023 (18.00-21.00) με θέμα "Σημειωτική των αντικειμένων καθημερινής χρήσης'' και '"Περιπλάνηση στη σημειόσφαιρα του σχεδιασμού αυτοκινήτων'' αντίστοιχα.
Η σημειωτική των αντικειμένων καθημερινής χρήσης
Aπό τον ταπεινό μεταλλικό συνδετήρα μέχρι το τετράτροχο σύμβολο κοινωνικής καταξίωσης που μετα- και περι-φέρει την ματαιοδοξία μας στην κοσμοπολίτικη παραλιακή οδό, μεσολαβεί ένα πλήθος από αντικείμενα που ορίζουν τον κόσμο μας, εξυπηρετούν τις ανάγκες μας και διαμορφώνουν τον περιβάλλοντα χώρο που βιώνουμε. Άλλοτε με τρόπο ευγενή, εύστοχο και συνεπή, και άλλοτε όχι. Η ποιότητα του τρόπου αυτού ορίζεται από το σχεδιασμό, δηλαδή τον κώδικα επικοινωνίας, τη γλώσσα που ο δημιουργός χρησιμοποιεί για να εμφυσήσει στο αντικείμενο (και ακολούθως να μεταδώσει στον αποδέκτη του) όλα εκείνα τα ορατά και έγκρυπτα χαρακτηριστικά που προσδίδουν στα πράγματα τη χρηστική και αισθητική τους αξία. Πέρα από φορείς υλικών ιδιοτήτων, τα αντικείμενα καθίστανται και φορείς νοημάτων.
Αυτό είναι και το αντικείμενο της σημειολογίας στο σχεδιασμό: μετατοπίζει την προσοχή από το φυσικό στο συμβολικό περιβάλλον. Κάθε καινοτομία σε επίπεδο σχεδιαστικής σύνθεσης, είναι κατ’ αρχήν συντακτική, αλλά με τον καιρό γίνεται και σημασιολογική. Ξεκινώντας από το ενδιαφέρον ή την επιφύλαξη, προοδευτικά γίνεται αποδεκτή, ταυτίζεται με ορισμένες χρήσεις και κοινωνικές ομάδες και επενδύεται με σημασίες.
Όσον αφορά στην εξελικτικότητα και ευπλαστότητά του, ο σημειολογικός κώδικας του σχεδιασμού κατέχει μια θέση ανάμεσα στον κώδικα της γλώσσας και τον κώδικα της τέχνης. Όπως η γλώσσα, ο σχεδιασμός κάνει χρήση αργά εξελισσόμενων σημείων, όπου οι σχέσεις ανάμεσα στα «σημαίνοντα»
και «σημαινόμενα» διατηρούνται σχετικά σταθερές, αλλά, όπως η τέχνη, μπορεί να επαναπροσδιορίζει και να διαφοροποιεί αυτές τις σχέσεις. Διακρίνονται λοιπόν δύο κώδικες: ένας παραδοσιακός, γεμάτος κλισέ, κι ένας μοντέρνος, γεμάτος νεολογισμούς κι εκτροπές από τα καθιερωμένα.
Σύμφωνα με τον Jean Baudrillard: “ενώ όλοι είναι ίσοι μπροστά στα αντικείμενα ως αξία χρήσης, δεν είναι διόλου ίσοι μπροστά στα αντικείμενα ως σημεία και διαφορές, που είναι βαθύτατα ιεραρχημένα”. Μέσα από τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης που πλαισιώνουν τη ζωή του, ο καταναλωτής δεν καλύπτει απλά μια λειτουργική του ανάγκη, αλλά εντάσσει τον εαυτό του σε ένα σύστημα σημείων (signs) που υποδηλώνουν τα ατομικά και κοινωνικά του χαρακτηριστικά.
Mέσα από την παράθεση μιας σειράς από εκφραστικά παραδείγματα αντικειμένων, η διάλεξη επιχειρεί να φωτίσει τα μηνύματα που αυτά μας μεταδίδουν, απευθυνόμενα στο συνειδητό ή το υποσυνείδητό μας. Αν καταφέρουμε να δούμε, να ακούσουμε, να νιώσουμε και τελικά να αντιληφθούμε τί έχουν τα αντικείμενα να μας πουν, θα έχουμε προσεγγίσει με τον πιο ευφάνταστο, ροϊκό και αβίαστο τρόπο την απόδειξη πως τα πράγματα έχουν τη δική τους γλώσσα, τη δική τους σημειωτική.
Περιπλάνηση στη σημειόσφαιρα του σχεδιασμού αυτοκινήτων
“Νομίζω ότι τα αυτοκίνητα είναι σήμερα σχεδόν το ακριβές ισοδύναμο των μεγάλων Γοτθικών Καθεδρικών Ναών: εννοώ το ανώτατο δημιούργημα μιας εποχής, που συλλαμβάνεται με πάθος από άγνωστους καλλιτέχνες και καταναλώνεται ως εικόνα αν όχι ως χρήση από έναν ολόκληρο πληθυσμό που τα αντιμετωπίζει σαν ένα καθαρά μαγικό αντικείμενο”. [Roland Barthes, The New Citroen, Mythologies, Palladin 1973]
- Με ποιo τρόπο ο σχεδιασμός των αυτοκινήτων εκφράζει την κοινωνία και τον πολιτισμό;
- Τί μας αποκαλύπτει η μορφή τους;
- Ποιo είναι το διακύβευμα του σχεδιασμού αυτοκινήτων: η απάντηση στις χρηστικές μας ανάγκες ή η εκπλήρωση των ψευδεπίγραφων καταναλωτικών μας επιθυμιών;
Η διάλεξη βασίζεται στο επιστημονικό σύγγραμμα “Πολιτισμός της αυτοκίνησης: Design και Styling”, με κύριο αντικείμενό του τη διερεύνηση της κοινωνικής και πολιτισμικής διάστασης της αυτοκίνησης και του τρόπου με τον οποίο αυτή αποτυπώνεται στη μορφολογία και την τυπολογία των οχημάτων.
Αποτελεί μία πρωτότυπη προσπάθεια παρουσίασης των κυριότερων τάσεων στο σχεδιασμό αυτοκινήτων από τις ιστορικές του απαρχές μέχρι σήμερα, υπό το πρίσμα της σημειωτικής και της κοινωνικής ανθρωπολογίας.
Οι δομές της καταναλωτικής κοινωνίας ερμηνεύονται εδώ, πέρα από το εσφαλμένο και περιοριστικό πρίσμα της αξίας χρήσης των αντικειμένων, όπως αυτό αναπτύσσεται στη μαρξιστική και την κλασική οικονομική θεωρία του Adam Smith, συνυπολογίζοντας πλάι στη χρηστική και ανταλλακτική αξία των αντικειμένων, τόσο τη συμβολική όσο και τη σημειολογική τους αξία, δηλαδή την αξία τους μέσα στο ευρύτερο σύστημα των αντικειμένων. Η κατανάλωση, πέρα από μέσο κάλυψης λειτουργικών αναγκών, εξετάζεται ως πράξη ένταξης του ανθρώπου-καταναλωτή σε ένα σύστημα σημείων (signs) που υποδηλώνουν τα ατομικά και κοινωνικά του χαρακτηριστικά. Στο σύστημα αυτό των σημείων, τα αυτοκίνητα απεκδύονται τα λειτουργικά και τυπολογικά τους χαρακτηριστικά, κεφαλαιοποιώντας το διακύβευμα του σχεδιασμού στον αισθητικό κώδικα (στυλ) του κελύφους, ως φορέα ενός ιδιωτικού κόσμου ιδεολογίας και μυθολογίας.
Μέσα από πλούσιο οπτικό υλικό και αναφορές, από το μανιφέστο των φουτουριστών μέχρι το ιστορικό κείμενο του Roland Barthes για τη σημειωτική της μορφής, σύμφωνα με το οποίο η ‘νέα Citroen΄ «είναι προφανές ότι έχει πέσει από τον ουρανό, από τη στιγμή που με την πρώτη ματιά προβάλλει ως ένα αντικείμενο υπερβατικό», η διάλεξη επιχειρεί να μας ταξιδέψει στη σημειόσφαιρα του αυτοκινήτου προκειμένου να αποκωδικοποιήσουμε τα σημαινόμενα και τις συνδηλώσεις της μορφής του.
Ο συγκερασμός απόψεων από το χώρο της αρχιτεκτονικής, της θεωρίας του βιομηχανικού σχεδιασμού, της ψυχολογίας, φιλοσοφίας, σημειωτικής και κοινωνικής ανθρωπολογίας επάνω στα ζητήματα παραγωγής της μορφής ενός βιομηχανικού αντικειμένου με τεράστια συμβολική υπόσταση, όπως το αυτοκίνητο, συνιστά ένα συνειδητό βήμα προς την κατεύθυνση της διεπιστημονικής έρευνας και συνέργειας.